علت نسبت دادن آیه مباهله به علی(ع)
تاکنون همگان درباره اینکه امیر مؤمنان علی(ع) بیشترین اطاعت و تبعیت را از رسول اکرم(ص) داشتند شهادت میدهند پس این آیه که می‌فرماید «فَمَنْ تَبِعَنِی فَإِنَّهُ مِنِّی؛ پس هر که از من پیروى کند بى گمان او از من است»، منافاتی با مفاد آیه مباهله ندارد.
در روز عید غدیر که در آن پیامبر اکرم(ص) پس از اینکه به امر خداوند متعال امیرالمؤمنین(ع) را به صورت علنی به امامت منصوب کردند، در بخشی از خطبه فرمودند:
در گفتگوى هارون الرشید با موسى بن جعفرعلیه السلام آمده است که هارون پرسید چرا شیعیان شما از تعبیرشان در مورد شما به «یابن رسول الله» دست برنمى دارند در حالى که شما فرزند على و فاطمه هستید و فاطمه ظرف تولد فرزند بود. در واقع فرزند به پدر منسوب مى گردد نه مادر. آن حضرت پس از استشهاد به آیه 84 سوره انعام (و وهبنا له اسحق و یعقوب کلا هدینا و نوحا…) اضافه فرمودند که همه امت اسلام از نیکوکار و بدکار اتفاق دارند که چون آن شخص نجرانى را پیغمبر به مباهله فراخواند در کساء او جز على و فاطمه و حسن و حسین کس دیگرى نبود و خداوند فرمود «فمن حاجک فیه من بعد…» پس تأویل «ابنائنا» حسن و حسین و تأویل «نسائنا» فاطمه و تأویل «انفسنا» على بن ابى طالب بود. (1)
1) شیخ مفید، الاختصاص، ص 54؛ شروانى، ما روته العامة من مناقب اهل البیت، ص 85، به نقل از الصواعق المحرقه، و نظیر این حدیث در عیون اخبار الرضا نقل شده است که علامه طباطبائى در المیزان، ذیل آیه مباهله آن را ذکر کرده است و نیز علىبن عیسى الاربلى، کشف الغمة، ج 2، ص .778
ابوجعفر احول از امام صادق علیه السلام نقل مى کند که به آن حضرت برخى از امورى
را که مردم در حق آنها منکرند گفتم.
حضرت فرمود بدانان بگو که قریش مى گفتند ما آن «اولوالقربى» هستیم که غنیمت براى آنهاست. (1) سپس [در پاسخ ]بدین منکرین گفته شد که رسول خدا در روز بدر براى جنگ جز اهل بیت خویش را حاضر نکرد و به هنگام مباهله [که انتظار مى رفت عذاب بر یکى از دو طرف نازل شود] على و حسن و حسین و فاطمه سلام الله علیهم اجمعین را آورد.
پس آیا براى آنها [یعنى اهل بیت که در بدر و در مباهله حاضر بودند] تلخى و براى اینها [یعنى قریش ]شیرینى باشد. (2)
نکته قابل توجه در این روایت آن است که حضور اهل بیت در واقعه مباهله به مانند حضور خویشان رسولخدا در بدر دانسته شده است.
در جریان مراسم حج و در صحراى منى امام حسین بن على، بنى هاشم و بزرگان از اصحاب رسول خدا را جمع کرد و در اثنا خطبه اى که خواند از آنان در مورد فضائل پدرش على بن ابى طالب اقرار گرفت. در این خطبه مفصل نیز به واقعه مباهله و حضور على و همسرش فاطمه و دو فرزندش اشاره شده است و چنین آمده است:
قال انشدکم الله أتعلمون ان رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم حین دعا النصارى من اهل نجران الى المباهلة لم یأت إلا به و بصاحبته و إبنیه؟
قالوا اللهم نعم.
آن حضرت بعد از صلح با معاویه در حضور او خطبه اى خواند و در ضمن آن فرمود جدم در روز مباهله از میان جانها پدرم و از میان فرزندان مرا و برادرم حسین را و از میان زنان فاطمه مادرم را آورد پس ما اهل او و گوشت و خون او هستیم. ما از او هستیم و او از ماست.
عبارت آن حضرت چنین بود «ایها الناس انا ابن البشیر و انا ابن النذیر و انا ابن السراج المنیر… فاخرج جدى یوم المباهلة من الانفس ابى و من البنین انا و اخى الحسین و من النساء فاطمة امى فنحن اهله و لحمه و دمه و نحن منه و هو منا».
قرآن می‌فرماید:
فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ (1)
علماء نصارای نجران که نزدیک مدینه بودند، نزد پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) آمدند و گفتگو کردند. ولی سخنان پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) در علمای نصارای نجران اثر بخش نبود. بنا شد با یکدیگر مباهله کنند. یعنی نصارای نجران و پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) عزیزترین افرادشان را بیاورند و با هم مباهله کنند. یعنی بگویند:
یکی دیگر از شبهات مهم در خصوص آیه مباهله و روایات مربوط به آن، ادعای ساختگی بودن احادیث و روایات مربوط به آن است.
محمد رشیدرضا (1865ـ1935م) در همین خصوص چنین می‌نویسد:
و مصادر هذه الروایات الشیعه و مقصدهم منها معروف و قد اجتهدوا فی ترویجها مااستطاعوا حتی راجت علی کثیر من اهل السنه...؛(1) مصادر این روایات مربوط به شیعه است و منظور و مقصود آنها نیز معلوم است. آنها در ترویج این روایات به اندازه توان خود کوشش نمودند و بدین وسیله این روایات در میان بسیاری از اهل سنت رایج گشته است.
نقد و بررسی
آیه مُباهله، آیه ۶۱ سوره آل عمران است که اشاره به واقعه مباهله پیامبر(ص) با مسیحیان نجران دارد. مفسران شیعه و برخی از اهل سنت این آیه را یکی از فضائل اصحاب کساء به ویژه امام علی(ع) دانسته‌اند. امام بر اساس این آیه به منزله نَفْس و جان پیامبر(ص) معرفی شده است. امام رضا(ع) این آیه را بزرگترین فضیلت حضرت علی در قرآن معرفی می‌کند.
شان نزول
امام رضا(ع) این آیه شریفه (ایه مباهله) را از جهت دلالت بر امامت امیرالمومنین(علیه‌السلام) بهترین و روشن‌ترین آیه در قرآن دانسته‌اند و با استناد به این آیه و عمل رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) پس از نزول آن، ثابت می‌کنند که امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) پس از رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بافضیلت‌ترین انسان روی زمین است.
سیّد مرتضى(رحمه‌الله) مى‌گوید:
جریان مباهله علاوه بر اینکه دلیلی بر نبوت پیامبر اکرم(ص) است، برتری و فضیلت اهل‌بیت او را که همراه حضرت به مباهله آمده بودند، اثبات می‌کند.[1]
این آیه به‌طور روشن بر برتری و فضیلت اهل‌بیت و آل‌عبا دلالت دارد.[2] حتی به جرأت می‌توان گفت که در فضیلت اهل بیت پیامبر نازل شده است.[3] سند این روایات و تفاسیری است که به وفور در میان گفته‌ها و سخنان مفسرین شیعه و اهل سنت یافت می‌شود.[4]
یکی از ادله امامت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علیه السلام نزول آیه مباهله در شأن آن حضرت است.
حضرت امام رضا علیه السلام این آیه شریفه را از جهت دلالت بر امامت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام بهترین و روشن ترین آیه در قرآن معرفی کرده و عالمان شیعه نیز به تبعیت از امام خویش برای اثبات امامت و خلافت بلافصل امیرالمؤمنین علیه السلام به این آیه استدلال می کنند. شریف مرتضی رحمه الله در کتاب الفصول المختارة من العیون والمحاسن [1] روایت استناد امام رضا علیه السلام به آیه مباهله را به نقل از شیخ مفید آورده است.[2]
چرا آیه ی مباهله فضیلت برای امیرالمومنین علیه السلام است؟
فَمَنْ حَاجَّکَ فیهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْکاذِبین
هرکس با تو ای پیامبر محاجه و مناظره کند درباره عیسی(یعنی هرکه
ادعای خدائی عیسی را بکند) بگو بیائید و فرزندان خودمان را نیز بگوئیم بیایند و
زنانمان را نیز بگوئید بیایند (فاطمه زهرا سلام الله علیه و زنان مسیحی) و خودمان
را نیز بگوئیم بیایند.
که مقصود امیرالمومنین علیه السلام است.
اثبات برترى امام على علیه السلام
در آیه مباهله، واژه «وانفسنا» در حقیقت بر این دلالت دارد که امام على علیه السلام از همه پیامبران و اولیا و اصحاب رسول خدا صلى الله علیه و آله برتر است؛ چون در حدیث مباهله، به جز امام، کسى نبود که مشمول آن عبارت باشد.
پیامبر خدا به نجرانیان فرمود: «بیایید فرزندان و زنان و جانمان را دعوت کنیم که در میدان مباهله حاضر شوند»، در حالى که به جز امام على علیه السلام ، کسى را همراه نیاورد. پس، امام على علیه السلام پس از پیامبر، از همه برتر است. در جریان مباهله، هم زمان با ثابت شدن توحید الهى در برابر مسیحیان و نبوت پیامبر، خلافت امیرمؤمنان على علیه السلام نیز با نفس بودن آن حضرت در برابر پیامبر، ثابت گردید.
اتمام حجت هاى معصومان با مباهله
در آیه مباهله و همچنین در روایات مربوط به آن علاوه بر علمای تشیع، قریب به اتفاق بزرگان عامّه و تسنن نیز به صحت علمی آن از نظر محتوا و سند، در ایات و روایت تصریح نموده اند.
ماجرای مباهله که میان نبی اکرم اسلام(ص) و امّت مسیحی نجران با هفتاد دهکده تابع خود واقع گردیده است، از مهم ترین اتفاقات تاریخ اسلام است. (۱)
در این میان بزرگان اهل سنت توجه خاصی به این ماجرا و آیه نازل شده در آن نشان داده اند که خود حاکی از حقانیت و افضلیت اهل بیت پیامبر اکرم(ص) است.
شان نزول آیه مباهله به طرق مختلف در کتب روایی و تفسیری منقول گردیده است که در این گفتار برخی از آنها با سند های متقن و صحیح مذکور می گردد:
1- آیه 61 سوره مبارکه عمران
«فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکمُْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنفُسَنَا وَ أَنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتهَِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللَّهِ عَلىَ الْکَذِبِین »
«هرگاه بعد از علم و دانشى که به تو رسیده،(باز) کسانى با تو به محاجّه و ستیز برخیزند، به آنها بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم، شما هم فرزندان خود را؛ ما زنان خویش را دعوت نماییم، شما هم زنان خود را؛ ما از نفوس خود دعوت کنیم، شما هم از نفوس خود؛ آنگاه مباهله کنیم؛ و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم».
مفسران و محدثان شیعه و اهل تسنّن تصریح کرده‌اند که آیه مباهله در حق اهل بیت پیامبر ((علیهم السلام))نازل شده است و پیامبر صلی الله علیه و آله کسانی را که همراه خود به میعادگاه برد فرزندانش حسن(ع) و حسین(ع)، دخترش فاطمه(س) و دامادش علی ((علیهم السلام)) بودند. بنابراین منظور از «اَبْنائَنا» در این آیه منحصرا حسن و حسین ((علیهما السلام)) هستند، همان طور که منظور از «نِساءَنا» فاطمه ((علیها السلام)) و منظور از «اَنْفُسَنا» تنها علی ((علیه السلام)) بوده است.این آیه هم چنین به این نکته لطیف اشاره داردکه علی((علیه السلام))در منزلت جان و نفس پیامبر است.
2- آیه 33 سوره مبارکه احزاب
