اهل بیت علیهم السلام در آیه تطهیر

بخش دوم آیه 33 سوره احزاب (یعنی از کلمه "إنّما" تا آخر)، به «آیه تطهیر» شهرت یافته است:[۱]

«وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَىٰ وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»

این قسمت از آیه با «إِنَّما» که به تصریح لغویان براى حصر است، آغاز شده و انحصار اراده الهى به آنان را بیان مى‌کند. تقدیم جار و مجرور (عنکم) بر مفعولٌ به (الرجس) و نیز اعراب نصب (أهل‌‌البیت) که مفید اختصاص است، بر این تأکید مى‌افزاید.

تعبیر «یُطهِّرکُم» در پى «لِیُذهِبَ عَنکُم ‌الرِّجسَ» تأکیدى بر طهارت و پاکیزگى به دنبال دور شدن پلیدى‌ها است و «تَطهِیرًا» که اصطلاحا مفعول مطلق است نیز تأکیدى دیگر براى طهارت به شمار مى‌رود. «الرِجسَ» که با الف و لام جنس است، هر گونه پلیدى فکرى و عملى اعم از شرک، کفر، نفاق و جهل و گناه را دربر مى‌گیرد.[۲]

این آیه از جمله آیاتى است که مجادله‌هاى کلامى فراوانى را به همراه داشته است؛ زیرا شیعه با استناد به متن آیه و نیز روایات شأن نزول بر امامت و عصمت اهل بیت علیهم‌السلام و نیز اختصاص اهل ‌بیت به ‌خمسه طیبه استدلال ‌کرده؛[۳] در حالى‌ که بسیارى از اهل سنت چنین برداشتى را نپذیرفته و با استفاده از قبل و بعد آیه که درباره همسران پیامبر است، همسران را نیز از «أَهلَ‌البَیتِ» به شمار آورده‌اند.[۴] براى تبیین و تفسیر آیه در ابتدا باید معناى اراده الهى  (یُریدُ‌اللّهُ‌...) مشخص و در مرحله بعد، مقصود از «أَهلَ‌البَیتِ» روشن شود.

اراده الهى

اراده الهى یا تکوینى است یعنى در پى آن، متعلق اراده الزاماً محقق مى‌شود، مانند آنچه در سوره یس آمده: «إنمّا أمرُه إِذَا أَرَادَ شَیئًا أَن یَقولَ لهُ کُن فَیَکون»(سوره یس، 82)، و یا اینکه تشریعى است؛ یعنى اراده با وقوع مقصود همراه نیست؛ مانند اراده و خواست خداوند در انجام واجبات و پرهیز از محرمات که ممکن است در موارد فراوانى محقق نشود.

اراده در این آیه تکوینى است نه تشریعى؛ یعنى خداوند اراده کرده که اهل بیت پیامبر از هر گونه پلیدى دور باشند و آنان را پاک و پاکیزه قرار داده است و در پى این اراده، دورى از آلودگى‌ها و صفت طهارت براى آنان تحقق یافته است؛ زیرا اراده تشریعى خداوند مبنى بر دور بودن از پلیدى‌ها و پاکیزگى انسان‌ها با انجام تکالیف، به اهل بیت پیامبر اختصاص ندارد بلکه خداوند اراده کرده است همه انسان‌ها از پلیدى‌ها بر حذر و به طهارت و پاکیزگى متصف باشند؛ چنان‌ که در دستور به غسل و وضو مى‌فرماید: خداوند به این وسیله مى‌خواهد شما مسلمانان را پاک کند: «مَا یُریدُ اللّهُ لِیَجعلَ عَلیکُم مِن حَرج ولکِن یُریدُ لِیُطهِّرَکُم...». (سوره مائده، 6)[۵]

قرینه دیگرى که اراده تکوینى در این آیه را نشان مى‌دهد، این است که به استناد روایات فراوانى که در شأن نزول خواهد آمد، این آیه در منقبت و ستایش اهل بیت است و اگر اراده صرفاً تشریعى باشد، دیگر منقبتى نخواهد بود زیرا این اراده براى همه وجود دارد؛[۶]

البته اراده تکوینى خداوند با جبر ملازم نیست، زیرا اراده تکوینى خدا بر آن‌چه در عالم تحقق یافته است، تعلق مى‌گیرد؛ و اهل بیت علیهم‌السلام به دلیل شایستگى ذاتى و اکتسابى، در عین قدرت و اختیار براى گناه کردن به اختیار خودشان گناه نمى‌کنند.[۷]

اهل بیت چه کسانى اند؟

در این که اهل بیت چه کسانى هستند سه رأى وجود دارد:

1. در قولی با استناد به آیات قبل و بعد این آیه، مقصود از اهل‌بیت فقط همسران پیامبر دانسته شده؛[۸] ولى گویا این رأى غیرقابل استفاده باشد؛ زیرا همه ضمایر در جمله‌هاى قبل و بعد آیه، مؤنث است و ضمیر فقط در این بخش آیه تغییر یافته و به صورت جمع مذکر آمده است و اگر خطاب به همسران بود، تغییر در ضمیر و سیاق وجهى نداشت. افزون بر این، این نظر فقط از عکرمه نقل شده که از خوارج و منحرفان در دین به شمار مى‌آید.[۹]

2. نظر دوم که در میان اهل سنت شهرت دارد، این است که اهل بیت افزون بر همسران شامل پیامبر صلی الله علیه و آله، امام على، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین علیهم‌السلام نیز مى‌شود.[۱۰]

آنان براى اثبات نظر خود به سیاق آیات، استدلال کرده‌اند؛ زیرا آیات پیش از آیه تطهیر و آیه پس از آن به همسران پیامبر صلی الله علیه و آله مربوط است؛ در عین حال، ضمیر «عنکم» نشان مى‌دهد که تعدادى از مردان نیز در اهل بیت داخلند.

در پاسخ به این استدلال گفته‌اند: با توجه به این ‌که انطباق ترتیب نزول با ترتیب کنونى آیات قرآن محرز نیست، واقع شدن یک آیه به دنبال آیه قبل موجب ایجاد سیاق واحد نمى‌شود؛ افزون بر این ‌که تأمل در آیه نشان مى‌دهد که سیاق آیه تطهیر با سیاق آیات قبل و بعدِ آن، دو سیاق است؛ زیرا تغییر ضمایر از جمع مؤنث مخاطب که در مجموع 22 ضمیر است، به جمع مذکر مخاطب نشان دهنده تغییر سیاق است؛ گذشته از این ‌که آیه تطهیر، شأن نزولى مستقل از آیات مربوط به همسران پیامبر دارد؛ همچنین سیاق مربوط به آیات همسران پیامبر سیاقى همراه با عتاب است و هیچ‌گونه ستایشى در آن نیست؛ در حالى که سیاق آیه تطهیر، سیاق تمجید است.[۱۱]

3. نظر سوم دیدگاه شیعه است که می گوید مقصود از اهل بیت علیهم‌السلام، پیامبر، على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام هستند و همسران پیامبر صلی الله علیه و آله به هیچ وجه در آن داخل نیستند، زیرا چنان‌که گفته شد از آیه، عصمت و مصونیت تکوینى اهل بیت از گناه استفاده مى‌شود که به اعتقاد شیعه، خمسه طیبه چنین هستند؛ ولى کسى درباره همسران پیامبر چنین ادعایى نکرده است؛ البته مهم‌ترین دلیل این نظر، روایات فراوان نقل شده از طریق شیعه و سنى است که اهل بیت به خمسه طیبه تفسیر شده است.

حسکانى از عالمان اهل سنت، در شواهد التنزیل، پانزده تن از صحابه را نام مى‌برد که این حدیث را نقل کرده‌اند. این صحابه عبارتند‌از: على علیه‌السلام، فاطمه علیهاالسلام، حسن بن على، انس‌ بن ‌مالک، براء بن عازب انصارى، جابر ‌بن عبدالله انصارى، سعد ‌بن ‌ابى وقاص، سعد بن مالک، عبدالله بن عباس، عبدالله بن جعفر طیار، عایشه، ام‌سلمه، عمر بن ابى سلمه، واثلة‌بن اسقع و ابى‌الحمراء.[۱۲] در منابع اهل سنت مانند صحیح ‌مسلم،[۱۳] صحیح ترمذى،[۱۴] مسند احمد ‌بن ‌حنبل،[۱۵] المستدرک على الصحیحین،[۱۶] تفسیر طبرى[۱۷] و تفسیر الدّرالمنثور سیوطى [۱۸] نیز این روایات نقل شده است.

این روایات به قدرى فراوان است که برخى پژوهشگران، آن را متواتر مى‌دانند.[۱۹] در شرح احقاق‌الحق، بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآورى شده و منابع شیعه در این زمینه، از هزار هم مى‌گذرد.[۲۰]

حسکانى در شواهدالتنزیل، بیش از صد و سى حدیث در این زمینه نقل کرده است.[۲۱] در مضمون بسیارى از این احادیث آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله؛ على، فاطمه، حسن و حسین علیهم‌السلام را زیر کسا (پوششى) قرار داد و آیه تطهیر نازل شد؛[۲۲] البته در برخى از این احادیث آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله پس از نزول آیه آنان را جمع کرد و بر آنان کسایى قرار داد و فرمود: اللّهم هؤلاء اهل بیتى. این روایات به حدیث کسا شهرت یافته‌اند.[۲۳]

از جمله این روایات، روایاتى است که از ام‌ سلمه و عایشه نقل شده که بر اساس آن‌ها وقتى از پیامبر صلی الله علیه و آله مى‌پرسند: آیا ما نیز جزو اهل بیت هستیم؟ حضرت آنان را مشمول آیه نمى‌داند.[۲۴] تعداد دیگرى از این احادیث بیان ‌مى‌دارد که پس از نزول آیه پیشین، پیامبر صلی الله علیه و آله مدت شش ماه هنگامى که براى نماز صبح از کنار خانه فاطمه علیهاالسلام مى‌گذشت، صدا مى‌زد: الصلوة یا اهل‌البیت انّما یریداللّه لیذهب ‌عنکم الرّجس اهل‌البیت و یطهّرکم تطهیراً.

در پاسخ این پرسش که چگونه در اثناى وظایف زنان پیامبر صلی الله علیه و آله مطلبى گفته شده که شامل زنان پیامبر نمى‌شود، طبرسى گفته که این گونه سخن گفتن در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن به آیات فراوان برمى‌خوریم که در کنار هم قرار دارند ولى از موضوعات گوناگونى سخن مى‌گویند.[۲۵]

علامه طباطبایى هم گفته است: ما هیچ دلیلى نداریم که جمله «إنّما یُریدُاللّه...» همراه این آیات نازل شده، بلکه از روایات استفاده مى‌شود که این بخش جداگانه فرود آمده، ولى هنگام گردآورى قرآن در کنار هم قرار داده شده است؛[۲۶] حتى در یک روایت هم نیامده که این آیه در ضمن آیات زنان پیامبر نازل شده است.[۲۷]

____________________________

پی نوشت:

1. تتمة المراجعات، ص ‌7.

2. المیزان، ج‌ 16، ص‌ 312.

3. مجمع‌البیان، ج‌ 8‌، ص 559‌؛ ابن‌کثیر، ج 3، ص‌ 492 و 493.

4. ابن ‌کثیر، ج‌ 3، ص‌ 493 و 494.

5. المیزان، ج‌ 16، ص‌ 310.

6. مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 560‌.

7. نمونه، ج‌ 17، ص‌ 292.

8. مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 559‌.

9. الطبقات، ج‌ 5‌، ص‌ 224.

10. ابن کثیر، ج‌ 3، ص‌ 492.

11. مجمع البیان، ج‌ 7 و 8‌، ص ‌560‌.

12. شواهد التنزیل، ج‌ 2، ص‌ 18.

13. صحیح مسلم، ج‌ 8‌، ص‌ 276 و 277.

14. سنن ترمذى، کتاب التفسیر، ج‌ 6‌، ص‌ 289.

15. مسند احمد، ج‌ 1، ص‌ 544.

16. المستدرک على الصحیحین، ج‌ 2، ص‌ 451.

17. جامع‌البیان، مج‌ 12، ج‌ 22، ص‌ 9.

17. الدّرالمنثور، ج‌ 6‌، ص‌ 604‌.

19. نمونه، ج‌ 17، ص‌ 302.

20. احقاق الحق، ج‌ 2، ص‌ 502‌.

21. شواهد التنزیل، ج‌ 2، ص‌ 33 ـ 139.

22. صحیح مسلم، ج ‌8‌، ص‌ 276؛ جامع‌البیان، مج‌ 12، ج‌ 22، ص‌ 12.

23. سنن ترمذى، ج‌ 6‌، ص‌ 289؛ مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 559‌.

24. مسند احمد، ج 7، ص 56‌؛ مجمع‌البیان، ج 8‌، ص 559‌؛ المستدرک على الصحیحین، ج‌ 2، ص‌ 451.

25. مجمع البیان، ج‌ 8‌، ص‌ 560.

26. المیزان، ج‌ 16، ص‌ 311.

27. همان.

 

منبع:

دائرةالمعارف قرآن کریم، جلد1، صفحه 422-425؛ علی خراسانی